ماجرای قلم و قرطاس

پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌ پیش از رحلت خود در اواخر ماه صفر سال ۱۱ هجری، خطاب به جمع حاضران فرمود: «کاغذ و دواتی برای من بیاورید تا برای شما چیزی بنویسم که پس از آن گمراه نشوید»؛ ولی عمر بن خطاب با امر ایشان مخالفت کرد و گفت: «بیماری بر پیامبر چیره شده، قرآن نزد شماست و کتاب خدا ما را کافی است.» برخی از اصحاب که در آن جمع حاضر بودند با گفته او همراه شدند و برخی دیگر مخالفت کردند و در محضر پیامبر میان حاضران نزاعی درگرفت. پیامبر از این واقعه اندوهگین شد و فرمود: «از نزد من برخیزید، که در محضر من نزاع و کشمکش سزاوار نیست». این واقعه در تاریخ اسلام به حدیث «قلم و دوات» یا «قلم و قرطاس» مشهور شد.

روایات قلم و قرطاس

حدیث قرطاس یا همان دوات و قلم، در معتبرترین منابع اهل سنت و شیعه با مضمونی مشابه و گاه بااندکی اختلاف در الفاظ، نقل شده است.

این حدیث ۶ بار در صحیح بخاری و ۳ بار در صحیح مسلم وارد شده است. در یکی از این احادیث آمده است: «فقال بعضهم: إنّ رسول الله قد غلبه الوجع، وعندکم القرآن، حسبنا کتاب الله» که اشاره ای به نام شخصی که با فرمان پیامبر مخالفت نموده نکرده است؛ اما در احادیث دیگر نام عمر صراحتاً بیان شده است. به عنوان نمونه در صحیح مسلم حدیث به این صورت نقل شده است: «فقال عمر: انّ رسول الله قد غلب علیه الوجع، وعندکم القرآن، حسبنا کتاب الله».

ابن عباس در این رابطه چنین مى گوید: وقتى که بیمارى پیامبر شدت یافت، فرمودند: «ائتونى بکتاب اکتب لکم کتاباً لا تضلّوا بعده، قال عمر: إنّ النبىّ غلبه الوجع، وعندنا کتاب الله حسبنا ...; براى من کاغذى حاضر کنید، تا براى شما نامه اى بنویسم که پس از آن گمراه نشوید!، عمر گفت: بیمارى بر پیامبر چیره شده [نیازی نیست به نوشته او] و کتاب الهى نزد ماست و همین برای ما کافى است». [اصحاب حاضر در کنار پیامبر] اختلاف پیدا کردند، و سر و صدا و حرف های نامربوط زیاد شد! پیامبر فرمودند: برخیزید و بروید، شایسته نیست که در نزد من [پیامبر] اینگونه نزاع کنید. ابن عباس خارج شد و می گفت: مصیبت تمام مصیب زمانی بود که عده ای مانع شدند بین پیامبر و نوشته اش تا او چیزی ننویسد!

در نقل های دیگر این ماجرا در صحیح مسلم و صحیح بخاری، به جای کلمه «وجع» کلمه «هجر» به معنای هذیان گویی آمده است: «... قال رسول اللّه: ائتونی بالکتف والدواة (او اللوح والدواة) اکتب لکم کتاباً لن تضلّوا بعده أبداً. فقالوا: إنّ رسول اللّه یهجر».

این حدیث در کتب فراوان دیگری از اهل سنت مانند مسند احمد، مسند ابى یعلى، صحیح ابن حبان، تاریخ طبرى، کامل ابن اثیر، سنن بیهقی، طبقات ابن سعد و.... نقل شده است.

وصیت نانوشته پیامبر

سوالی که در مورد این رویداد مطرح می شود آن است که پیامبر (صلی الله علیه و آله) چه می خواستند بنویسند که این چنین با واکنش منفی روبه رو شدند؟ علمای شیعه، معتقدند پیامبر(ص) می‌خواست با «حدیث دوات» بر جانشینی امام علی (علیه السلام) پس از خود تأکید کند.

شواهدی بر این نظر وجود دارد، از جمله:

• روایتی که ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه آورده که: "عمر" در دیدار با "ابن‌ عباس" گفته که «پیامبر در هنگام بیماری، سر آن داشت تا به اسم علی تصریح کند؛ اما من به خاطر اسلام از این کار ممانعت کردم!»

• علاوه بر این مذاکره ای که بعدها میان عمر و ابن عباس در این باره نقل شده که این نظر را تایید می کند. طبرى مى‌نویسد: «عمر به ابن عباس گفت: آیا مى‌دانى چرا قوم شما [قریش‌]، شما را از جانشینى محمد صلی الله علیه و آله منع کردند؟ گفتم: نه؛ عمر گفت: براى این که کراهت داشتند خلافت و نبوت براى شما باشد، در آن صورت فخر و غرور شما افزون مى‌شد؛ به همین دلیل قریش خلافت را براى خود گذاشت و کار درستى کرد. ابن عباس مى‌گوید: به عمر گفتم: اجازه مى‌دهى سخن بگویم؛ عمر گفت: آرى بگو، ابن عباس مى‌گوید: به عمر گفتم: این که مى‌گویى قریش خلافت را براى خود نهاد، باید بگویم: اگر قریش چیزى را براى خود برمى‌گزید که خداوند برگزیده بود، راه درست را در پیش گرفته بود بدون آن که گرفتار انکار و حسادتى شود. اما این که مى‌گویى آنان کراهت داشتند نبوت و خلافت در یک خاندان باشد، خداوند از قومى چنین به کراهت توصیف کرده که: «ذلک بأنّهم کَرِهوا ما أنزلَ اللهُ فأحبطَ أعمالَهم»؛ (آنان نسبت به آنچه ‌خداوند نازل کرده بود، کراهت نشان داده‌اند پس اعمالشان از بین رفت). عمر گفت: اى پسر عباس چیزهایى درباره تو شنیده‌ ام که نمى‌خواهم از تو باور دارم، در آن صورت منزلت تو نزد من کاسته خواهد شد. ابن عباس گفت: اگر حق مى‌گویم، چرا منزلت من نزد تو کم شود و اگر [مى‌پندارى که‌] باطل است، چون منى باطل را از خود دور کرده است. عمر گفت: شنیده‌ام گفته‌اى: آنها از روى حسد و ظلم خلافت را از على علیه السلام دور کردند. ابن عباس گفت: اما در مورد ظلم که هر جاهل و حلیمى آن را مى‌داند؛ و اما حسد، ابلیس در حق آدم حسد کرد و ما نیز فرزندان او هستیم که محسود واقع مى‌شویم. عمر گفت: هیهات! به خدا قلوب شما بنى‌هاشم گرفتار حسدى زایل نشدنى است. ابن عباس گفت: اى عمر! قلوبى را که خداوند رجس را از آنان تطهیر کرده متهم به داشتن حسد و غش نکن؛ قلب پیامبر صلی الله علیه و آله نیز از قلوب بنى‌هاشم است.

امام بدرالدین عینی (م، ۸۵۵ ق) از شارحان صحیح بخاری و از علمای اهل سنت نیز می نویسد: «وَاخْتلف الْعلمَاء فِی الْکتاب الَّذِی همَّ صلى الله عَلَیهِ وَسلم بکتابته، قَالَ الْخطابِی: یحْتَمل وَجْهَین. أَحدهمَا: أَنه أَرَادَ أَن ینصّ على الْإِمَامَة بعده فترتفع تِلْک الْفِتَن الْعَظِیمَة کحرب الْجمل و صفین. وَقیل: أَرَادَ أَن یبین کتابا فِیهِ مهمات الْأَحْکام… وَقَالَ سُفْیان بن عُیینَة: أَرَادَ أَن ینص على أسامی الْخُلَفَاء بعده حَتَّى لَا یقع مِنْهُم الِاخْتِلَاف». علمای اهل سنت اختلاف دارند که پیامبر برای چه امری دستور دادند که کاغذی بیاورند تا ایشان چیزی بنویسند؟ خطابی دو احتمال داده است، اول اینکه پیامبر خواستند چیزی بنویسند در زمینه امامت و خلیفه را مشخص کنند تا فتنه های بزرگ مانند جنگ جمل و صفین بر طرف شود. و برخی هم گفته اند که حضرت می خواستند در زمینه احکام مطالبی را بنویسند! و سفیان بن عیینه گفته است، پیامبر اراده کردند تا با نوشتن این نامه اسامی خلفا پس از خویش را بنویسند تا اختلافات بر طرف شود».

همچنین احمد امین مصری (م، ۱۳۷۳ ق) از علمای معاصر اهل سنت، بعد از تحقیق و بررسی به این نتیجه رسیده است: «و قد أراد الرسول فی مرضه الذی مات فیه أن یعن من یلی الأمر من بعده»؛ پیامبر اکرم می خواست ولی و امام بعد از خودش را معین کند.

پانویس

منابع

• حدیث قرطاس در کتاب صحیح بخاری و صحیح مسلم، سایت هدانا.